Een klein legertje financiële experts heeft Nederland in een kwart eeuw tijd omgetoverd tot een belastingparadijs. De gemiste belastingmiljarden resulteren op termijn in rampspoed, voorspellen wetenschappers, want uit belastingopbrengsten bekostigen regeringen nuttige zaken als wegenaanleg, sociale voorzieningen en onderwijs, legers en ziekenhuizen.

25 Jaar maatschappelijke ondermijning door witwassen, belastingontduiking en ontwijking

In 1996 ging onderzoeksjournaliste Stella Braam undercover bij het fiscaal advieskantoor van ene Leo H. Het bleek ‘n ‘eenmans-witwasimperium’ dat met behulp van een omvangrijk freelancersnetwerk een miljoenenomzet realiseerde via brievenbusfirma’s in Engeland, Andorra, Luxemburg, Gibraltar, Cyprus, de Caribische eilanden, Hongkong, en… Panama. Na publicatie van de tweedelige serie ‘Cursus witwassen’ in De Volkskrant besloot Braam aangifte te doen, maar stuitte daarbij op totale onwil bij de opsporingsinstanties. Daarna bleef het lang stil rond witwassen en fraude, heel stil.

Ondertussen maakten fiscalisten en adviesbureaus als Baker McKenzie, Atlas Fiscalisten en Kennedy van der Laan met glossy brochures ‘fiscale arbitrage’ (fiscalistenjargon voor belastingontwijking) respectabel. Gestaag en vrijwel ongestoord werd Nederland omgetoverd in ‘Belastingparadijs NL’. 

Aanvankelijk waren het vooral grote multinationale bedrijven die op grote schaal gebruik maakten van fiscale constructies om zo min mogelijk belasting af te dragen via belastingparadijzen als de Kaaimaneilanden, Ierland en Nederland. Maar gaandeweg ontdekten ook kleinere bedrijven en instellingen, en ten slotte ook de bakker en de slager om de hoek, de mogelijkheid om belasting te ontduiken door naar de goedkoopste ‘tax havens’ uit te wijken. Nederland - dat op zich op zich een hogere winstbelasting van 25 procent kent – is daarbij een buitenbeentje, omdat het bedrijven lokt met een mix van fiscale voordeeltjes en vertrouwelijke, custom made afspraken met de Belastingdienst (zgn. tax rulings).

De door financiële consultants zo gekoesterde stilte veranderde in een storm toen op 4 april 2016 een internationaal samenwerkend verband van onderzoeksjournalisten de omvang van wereldwijde witwaspraktijken door fiscaal adviseurs, accountants, notariaat en trustkantoren onthulde in de Panama Papers. Het onderzoek was gebaseerd op 11,5 miljoen interne documenten van het Panamese advocatenkantoor Mossack Fonseca, en omspande veertig jaar. Nu, zeven jaar later, verschijnen er met de regelmaat van de klok onthullende artikelen over, bijvoorbeeld, de 12.400 brievenbus-bv’s die de overheidscommissie Ter Haar eind 2021 in Nederland telt met 4.400 miljard euro op de balans. Een astronomisch bedrag dat Nederland weinig oplevert aan belasting en werkgelegenheid. 

Ook bleek dat van de 100 grootste bedrijven ter wereld er maar liefst 55 belasting via Nederland ontwijken. En recent was er ophef over de rol van de Zuidas in het witwassen, actueel geworden dankzij Russische ‘tegoeden’ van Poetin-getrouwen. “Nederlandse banken zijn vaak betrokken bij witwasschandalen, omdat ze internationaal georiënteerd zijn en veel buitenlandse filialen hebben,” verklaarde de Tilburgse criminoloog Petrus van Duyne al twee decennia eerder.

KADER: Google geeft u een idee:        SNS Reaal, ING, ABN Amro; Frank Oranje & Pels Rijcken; Slavenburg-affaire; Ton Hooijmaijers; Muermans; Jaap Koelewijn; IB Capital; notaris Buurke; de rijkste vrouw van Afrika; Panama Papers; Paradise Papers; woekerpolis; aandelenlease; Endstra; Paarlberg; Eurocommerce; tomatenfraude; John Deuss; milieucriminaliteit; mest- en aardbeifraude

“De Nederlandse financiële sector heeft belastingontwijking omarmd als een verdienmodel”, concludeert fictieschrijver/onderzoeksjournalist Roel Janssen: “De politiek heeft onderschat wat de impact is van die fiscale douceurtjes, die vrijstellingen voor rentelasten, dividend, royalty’s, merkwaarde, deelnemingsvrijstelling, het gemak waarmee je een brievenbusfirma kunt starten. Dat was een welbewuste keuze, vaak ingefluisterd door professoren die zowel advieskantoren bedienden als de overheid adviseerden. De Nederlandse politiek heeft geen oog voor het feit dat zij de weg heeft geplaveid voor grootschalige belastingontwijking.”

Tekenend voor de manier waarop politici het bestaan van witwasparadijs NL ontkennen, is Marnix van Rij, de nieuwe staatssecretaris Fiscaliteit en Belastingdienst in het kabinet-Rutte IV. “Nee, Nederland is geen belastingparadijs, dat wil ik hier nadrukkelijk gezegd hebben.” De kritiek zwol snel aan. In diverse media werd er fijntjes op gewezen dat de voormalige CDA-voorzitter als senior partner bij Ernst & Young geen salaris maar een winstuitkering ontvangen had. Een fiscaal handigheidje waarbij niet zoals bij een gewoon salaris loonbelasting betaald hoefde te worden. Veel advieskantoren bedachten zo’n beloningsstructuur via een speciale vennootschap. Van Rij nam afstand, maar het was laat. De Volkskrant kopte: ‘De staatssecretaris Fiscaliteit heeft oog voor de rijken en hart voor de wereld’.

Kan of wil iemand als Van Rij wel de belastingwetgeving hervormen, vroegen velen zich af, zodat uitwassen bestreden worden en belasting betaald wordt ‘waar dat heurt’? Een heikel punt. Want ook Van Rij’s voorgangers, Frans Weekers en Eric Wiebes (VVD, Financiën), Jan Kees de Jager en Joop Wijn (CDA, Financiën), Wouter Bos en Jeroen Dijsselbloem (PvdA, Financiën) beloofden bij hun aantreden plechtig witwassen en belastingontduiking aan te pakken. Maar allemaal maken ze een U-bocht als de Amchan, de Amerikaanse Kamer van Koophandel, komt lobbyen of als Nederlandse belastingadviseurs zich bij het ministerie beklagen over ‘de toon van het debat’ en de ‘harde en doelgerichte demagogie’ van sommige Kamerleden en actiegroepen.

Nederland heeft geen schone handen; hoe vaak ministers en staatssecretarissen ook beweren dat we geen belastingparadijs zijn. 

Fiscale wonderdokters zijn er overigens als de kippen bij om uit te leggen dat belastingontwijking (‘legaal’) iets anders is dan belastingontduiking en witwassen (strafbaar). “Is er nog wel een onderscheid tussen legale ontwijking en illegaal ontduiken?", laat Janssen een FIOD-rechercheur in zijn meest recente boek zeggen: "Er is een verschil, maar de uitkomst is hetzelfde. Al die legale constructies met brievenbusfirma’s noemen we belastingontwijking, maar de meeste draaien in feite om niets anders dan het wegsluizen en witwassen van winsten. En dan zeggen ze, “we blijven binnen de wet, dus het mag”. Ze noemen het dan tax optimization of profit maximization, maar in de praktijk komt het gewoon neer op witwassen.”

Speeltjes vo​o​r de r​ijken

Inmiddels staat Nederland internationaal te boek als witwasparadijs, zo bleek uit onderzoek van Tax Justice NL - op de vierde plaats, ná Cyprus en de Brits-Caraïbische eilanden… “Laat Nederland beschamend verdienmodel stopzetten”, bepleitte Lousewies van der Laan recent: “Met een minimumtarief wordt de race to the bottom van steeds lagere belastingtarieven voorkomen.” En er zijn inderdaad ontwikkelingen in die richting gaande. Om belastingontwijking tegen te gaan, worden multinationals met ingang van 2023 verplicht vijftien procent winstbelasting te gaan betalen, zo besloten de G7-landen in oktober 2021. Wereldwijd zou er zo elk jaar ongeveer 150 miljard dollar aan extra belastinginkomsten wereldwijd gegenereerd worden. Voor landen binnen de EU zou dat betekenen dat ze jaarlijks 50 miljard euro extra aan belasting zouden kunnen binnenhalen, becijferde de fiscale denktank EU Tax Observatory.

Maar wat als bedrijven naarstig op zoek gaan naar nieuwe wegen voor een zo laag mogelijke afdracht, en de heersende trend om zoveel mogelijk belasting te ontduiken of te ontwijken zich verder voortzet? Oliver Bullough, schrijver van het spraakmakende ‘Moneyland’ waarschuwde al in 2019: “Er is altijd een land dat minder regels en minder belasting heeft, altijd. Alles trekt naar het putje.” En inderdaad: toen notoire belastingreservaten als Nederland en de Brits-Caraïbische eilanden wat al te vaak in het nieuws kwamen, werden volgens criminoloog Van Duyne op aangeven van de nieuwe president Trump dertien Amerikaanse staten met offshore faciliteiten opgetuigd om de aldus ontstane ‘niche in belastingontwijking’ weer op te vullen. En dat gebeurt opzettelijk, volgens criminoloog Van Duyne, want toen notoire belastingreservaten als Nederland en de Caribische eilanden wat al te vaak in het nieuws kwamen, werden op aangeven van de nieuwe president Trump dertien Amerikaanse staten met offshore faciliteiten opgetuigd om de aldus ontstane niche in belastingontwijking weer op te vullen.

“We moeten de regie over onze belastingsystemen weer in eigen hand nemen”, is hierbij de reactie van Fons Merkies van Tax Justice NL. Het actieprogramma ‘Take Back Control’ van De internationale organisatie Tax Justice Network somt onder de noemer ‘Reprogramming our tax systems for a fairer world’ maatregelen op die precies dát zouden kunnen bewerkstelligen:

1. geautomatiseerde informatie-uitwisseling 2. registratie van uiteindelijk eigendom (beneficial ownership registration) 3. rapportage van landen onderling 4. een eenvormig en algemeen geldend (‘unitair’) belastingstelsel 5. wettelijke bekrachtiging van heffingsmogelijkheden van Belastingdiensten 6. een VN-belastingverdrag.

Voorstanders voegen hier een extra argument aan toe: het evenwicht in belastingheffing op inkomen uit vermogen en inkomen uit werk is al volledig zoek. Bas Jacobs, hoogleraar Openbare Financiën aan de Erasmus Universiteit, berekende het verschil. De gemiddelde belastingdruk op arbeidsinkomen blijkt circa veertig procent te bedragen, terwijl de belastingdruk op inkomen uit vermogen slechts ongeveer negen procent bedraagt. “Onrecht bestaat pas als de vermogensbezitter de dans weet te ontspringen en alle belastingdruk bij de werknemer gelegd wordt”, schreef Jan Soons onlangs. “Het zou veel eerlijker zou zijn om alle inkomsten, onverschillig of ze uit arbeid, kapitaal of vermogen afkomstig zijn, op een vergelijkbare manier te belasten.”

Een interessante invalshoek zou zijn: hoeveel witwassen en belastingontduiking gaat er achter die ongelijke belastingdruk op vermogen schuil? Jammer genoeg zijn er op dit moment geen precieze cijfers voorhanden… Maar stel dat de negen procent voor belastingafdracht-naar-vermogen nog met winst uit witwassen verminderd moet worden, hoe scheef zou dan de verhouding worden?

Overheidsgeld en drugsverblinding

Uit de stortvloed aan onderzoeken en publicaties valt nog een ‘grote gemene deler’ te distilleren: de nadruk op ondermijning door drugscriminaliteit, die ten koste gaat van de veel grotere schade die bedrijven en personen in de bovenwereld aanrichten met hun brievenbusfirma’s en ontduikingsroutes. Terwijl uit wetenschappelijk onderzoek telkens weer blijkt dat het grote merendeel aan witwasgeld uit de bovenwereld komt, verdwijnt er relatief veel overheidsgeld naar allerlei opsporingsdiensten en task forces van de overheid. Die richten zich bijna allemaal op ondermijning door drugsproductie en handel. Uit het werk van criminologen als Petrus Van Duyne, Edwin Kruisbergen en fraude en witwasexpert Bob Hoogenboom (Nyenrode) blijkt echter dat deze ondermijningsaanpak al jarenlang weinig succesvol is, terwijl er daarnaast nauwelijks betrouwbare gegevens opgeslagen worden.

Volgens Hoogenboom hangt onze samenleving, liberaal als we zijn, aan elkaar van moralisme: “De War on Drugs. De grote boze buitenwereld, het Kwaad. Kijk uit voor die nieuwe burgo-sheriffs die te veel Netflix kijken!” Hoogenboom, ook als adviseur verbonden aan de Politieacademie, houdt zich al sinds 1985 bezig met witteboordencriminaliteit, de rol van politie en justitie hierin, en de (on)mogelijkheden van regulering. Hij betoogt dat we echt moeten stoppen met praten over ondermijning: “Er is ondermijningsmoeheid aan het ontstaan, ook bij mensen in het wereldje zelf, binnen de politie, het Openbaar Ministerie. Ze doen er allemaal aan mee, voor hun carrière, voor de budgetten. De kapitaalvernietiging loopt waarschijnlijk in de miljarden, over dertig jaar.”

Hoogenboom vindt een bondgenoot in Van Duyne, die het hoog tijd vindt dat wetenschappers eens goed naar de efficiëntie van de vele ‘overheidsdiensten-met-afkortingen’ zoals AMCL (Anti Money Laundering Centre) van de FIOD en Nationale Politie, iCOV (infobox Crimineel en Onverklaarbaar Vermogen) en SCTF (Serious Crime Taskforce) moeten gaan kijken. De focus bij opsporingsinstanties op ondermijning door drugs wordt door Van Duyne en Hoogenboom beschreven als een soort bewustzijnsvernauwing, treffend samengevat in ‘Kilo’s, kerels en knaken’.

En dat flitst ons weer even terug in de tijd, naar 1996 en undercoverjournaliste Stella Braam. Na haar ‘Cursus witwassen, deel 1 en 2’ en de daaropvolgende aangifte werd Braam bij de vele opsporingsinstanties van loket naar loket gestuurd, zonder dat iemand de noodzaak voelde iets te doen. De spreekwoordelijke ‘uitzondering die de regel bevestigt’ vond ze in financieel-economisch rechercheur ‘Bob Terluin’. (een pseudoniem) Citaat: “De politie is geheel in de ban van de oorlog tegen drugs. Zij geeft geen enkele prioriteit aan de bestrijding van oplichting en fraude en ze heeft er ook geen verstand van. Weet je wat politieagenten het liefst doen? Cowboytje spelen. Deuren intrappen, drugs zoeken, handboeien om.”

Ondermijning van de bovenwereld door een immoreel financieel systeem?

Misschien moeten we ons na een kwart eeuw eens afvragen of we werkelijk effectief aan witwasbestrijding doen, of in window dressing zijn blijven hangen. Zal de heersende trend om zoveel mogelijk belasting te ontduiken of te ontwijken met nieuwe belastingwetgeving doorbroken worden? Of zullen bedrijven en fiscalisten opnieuw naarstig op zoek gaan naar nieuwe wegen voor belastingontwijking?

In komende afleveringen laten we gezaghebbende onderzoekers, onderzoeksjournalisten en opiniemakers aan het woord.

1. In ‘Woorden die succesvol zijn, en beleid dat faalt’ ontleden prof.dr. Bob Hoogenboom en emeritus hoogleraar Petrus C. van Duyne een aantal aannames en stellingen over witwassen, en de doelmatigheid van de vele Nederlandse opsporingsdiensten.
2. In ‘Belasting betalen essentieel voor beschaving’ belichten Fons Merkies van Tax Justice NL en econoom Bas Jacobs de gevolgen voor de maatschappij als we met zijn allen zouden besluiten geen belasting meer te betalen.

3. Anita van Dis-Setz van het Functioneel Parket (OM) en Petrus C. van Duyne vertellen over hun zoektocht naar crimineel geld.

4. Met Bob Hoogenboom en onderzoeksjournalist Vasco van der Boon kijken we naar de constanten in vastgoedfraude, terwijl hoogleraar Maatschappij- en Gedragswetenschappen Ewald Engelen laat zien dat nieuwe wetgeving tegen belastingontduiking en -ontwijking steeds weer op het laatste moment afketst, en welke clubs en netwerken daar verantwoordelijk voor zijn.

In de slotaflevering ‘De wereld draait door het machteloze handelen van ons allemaal’ worden de deelnemers uitgenodigd zich aan een rondje koffiedikkijken te wagen: Wat is de stand van zaken na een kwart eeuw bestrijding van fraude, witwassen, belastingontduiking en -ontwijking? Verspillen we belastinggeld, of spenderen we het wel degelijk ‘tot nut en voordeel van het algemeen’? Wat zijn de knelpunten, waar kan het sowieso beter? En als we het beleid van de afgelopen vijfentwintig jaar ongewijzigd voortzetten, hoe ziet Nederland er fiscaal/economisch dan over tien of twintig jaar uit?

Dit artikel werd mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van het Steunfonds Freelance Journalisten